इंग्लंडच्या राणीची आयर्लंडवारी

बाबाचा लिखाणातला उत्साह संपला की काय अशी दाट शंका यावी इतक्या अंतराने आज लिहितो आहे.

या आठवड्यात इंग्लंडची राणी आयर्लंडला गेली. आयर्लंड वर इंग्लंडचे मागील ४०० वर्षे या ना त्या स्वरुपात राज्य आहे. पैकी दक्षिण आयर्लंड म्हणजे अंदाजे ५/६ भूभाग स्वतंत्र आहे. तर १/६ उत्तर आयर्लंड यु के अर्थात युनायटेड किंगडमच्या अंतर्गत आहे. ही विभागणी बऱ्यापैकी धर्मावर आधारित आहे. उत्तर भाग मुख्यत: प्रोटेस्टंट ख्रिश्चन तर दक्षिण भाग मुख्यत: कॅथॉलिक. दक्षिण भाग आयरिश पणा जपणारा. तर उत्तर भागावर इंग्लंडचा प्रभाव.

असो .. तर इंग्लंडची राणी आयर्लंडला गेली तब्बल शंभर वर्षांनंतर! त्याआधी राणी व्हिक्टोरिआ किंवा राजा जॉर्ज गेले असतील तीच शेवटची भेट.

इकडे अमेरिकेत १०% लोक आयरिश वंशाचे आहेत. अगदी केनेडी मंडळी कट्टर आयरिश आहेत. त्यामुळे साहजिकच आयर्लंडला राणी गेली तेव्हा इथल्या बातम्यांमध्ये प्रसिद्धी मिळाली.

शंभर वर्षात बराच बदल झाला आहे. सर्वात पहिले म्हणजे राणीला अभिवादन काही मिळाले नाही. फक्त हस्तांदोलनावर समाधान मानावे लागले. राणी अगदी आयरिश लोकांचा हिरवा रंग परिधान करुन गेली. परंतु आयरिश लोक काही फार "इम्प्रेस" झाले नाहीत. रस्ते अगदी सुने सुने होते. त्यामानाने आपण भारतात अगदी दुतर्फा रांगा लावुन राणीचे स्वागत केले ५-१० वर्षांपूर्वी. अर्थात सर्वच लोक स्वागतार्ह आले नव्हते. हरयाणा आणि दिल्ली मध्ये काही लोक राणीची गाडी जात असताना रस्त्याच्या कडेला वेगळ्या कारणासाठी बसले होते तेव्हा राणी थोडी अनईझी झाली असे तिचा अटॅशे म्हणाला होता! पण असो तरीही एकंदरीत आयरिश लोक मात्र अक्षरश: बहिष्कार घालुन घरी थांबले. राणी थोडी नाराज झाली असेल. परंतु तरीही मोठेपणा दाखवत ती आयरिश वॉर मेमोरिअल ला भेट देऊन आली. ५०००० आयरिश सैनिक आणि नागरिक इंग्लंडविरुद्ध लढताना मरण पावले त्यांना राणीने अभिवादन केले. भारतात मात्र जालियनवाला बागेला राणीने ना भेट दिली ना खेद  व्यक्त केला. माफी तर खूप दूरची गोष्ट. असो ... परंतु तो वेगळा विषय होईल.

राणीचे आयर्लंडला जाणे, हिरवा रंग घालणे, फक्त हस्तांदोलन करण्यात समाधान मानणे आणि आयरिश बहिष्काराकडे दुर्लक्ष करुन आपल्याच देशाविरुद्ध लढलेल्या सैनिकांना मानवंदना देणे यात वरकरणी पाहता कोणाला तिचा दुबळेपणा दिसेल. परंतु  खरेतर यातच तिची आणि संपूर्ण "विन्डसर" घराण्याची ताकत दिसुन येते.

जगाच्या इतिहासात ६००-७०० वर्षे टिकली अशी बहुधा दोनच राजघराणी असावीत. एक म्हणजे ओटोमन (तुर्कस्तान) आणि दुसरे म्हणजे ब्रिटिश राजघराणे. पैकी ओटोमन घराणे अगदीच घराणे म्हणता येइल. कारण अगदीच वडिलांनंतर मुलगा किंवा भाऊ गादीवर आले असे ३० पिढ्या घडले. परंतु ब्रिटिश हे थोडेसे व्यापक घराणे आहे. कधी मुलगा, कधी मुलगी, कधी पुतण्या कधी पुतणी असे लोक गादीवर येत गेले. परंतु सांगण्याचा मुद्दा असा की इतकी वर्षे सत्ता टिकवणे सोपे नाही. कटकारस्थाने, परकीय आक्रमणे, अंतर्गत लाथाळ्या, शिथिलता एक ना अनेक अडथळे येऊ शकतात. इतिहास तज्ञ सर्व साम्राज्यांना साधारण २०० वर्षांचा कालावधी देतात. त्यानंतर साधारण सर्व साम्राज्ये ढासळलेली दिसतात. भारतात खिलजी, मुघल, मराठे, शीख, किंवा भारताबाहेर रोमन, मंगोल या सर्वांचीच साम्राज्ये २-३ शतके फारतर टिकली. अलेक्झॅण्डर चे तर १०-२० वर्षेच टिकले.

मग प्रश्न असा आहे की इंग्लंडच्या राजघराण्यामध्ये असे काय आहे की ते ६-१० शतके टिकले आहे? अर्थात मध्ये १६५० च्या सुमारास क्रॉमवेलची क्रांती झाली आणि राजाला (चार्ल्स १) फासावर (की गॅलोजवर) चढवले गेले. परंतु १०-१२ वर्षात परागंदा झालेले वंशज राजनिष्ठांच्या मदतीने परत गादीवर आले. असो.. तर हा प्रश्न महत्वाचा आहे. आणि असा प्रश्न पडायला हवा.

मला असे वाटते. की इंग्लंडच्या राजघराण्यामध्ये अतिशय लवचिकता. व्यावहारिक शहाणपण आणि धोरणीपणा आहे. शिस्त धैर्य आणि मुत्सद्दीपणा तर आहेच. शिस्त म्हणजे कायद्याचे आद्य स्वरूप. सर्वच साम्राज्ये शिस्तीशिवाय उभी रहात नाहीत. चंगीझ खान म्हणे कुठल्या मोहिमेवरुन परत आल्यावर त्याच्या मेव्हण्याने केलेला भ्रष्टाचार पाहुन खुप चिडला आणि त्याने त्याच्या मेव्हण्याला ज्याला तात्पुरती सुत्रे दिली होती राज्याची, त्याला त्याने मारुन टाकले. शिवाजी महाराजांनी स्वकीयांना शासन केले. मुसक्या बांधणे, हात पाय तोडणे किंवा चंद्रराव मोरेला मारला तसे ठार मारणे अघोरी वाटते. परंतु राज्य करायचे म्हणजे शाश्वती हवी, शिस्त हवी. ब्रिटिशांच्या देखील भारतातील कारभार हा शिस्तबद्ध होता. अन्याय होत होते. परंतु तरीही कायदा होता. किंबहुना भारतात राज्य चालवण्यासाठी जो कामगार वर्ग त्यांनी आणला त्यात आयरिश लोक बरेच होते. अ‍ॅलन ह्युम हा आयरीश होता ज्याने कॉन्ग्रेस पक्षाची स्थापना केली. त्यामुळे आयरीश लोकांना भारताबद्दल एक प्रकारची सहानुभूती होती. त्यामुळे भारत भर सुधारणा देखील घडल्या. ब्रिटिश आले नसते तर भारताची किती प्रगती झाली असती? सांगणे कठीण आहे. परंतु एक मात्र नक्की. की भारतातील राजे कमी पडले. तैनाती फौजा आणि तनखा लावुन घेऊन त्यांनी आपले राजेपण घालवले. इतकेच नाही तर ब्रिटिशांनी भारताबाहेर जाताना देखील नवीन सरकारला कळ लावुन सर्व राज्ये बरखास्त करायला लावली आणि राजेशाही पूर्णपणे संपवली. त्यात दु:ख मानण्याचे काहीच कारण नाही. परंतु मला असे वाटते की कॉन्ग्रेस हा तसा पढतमुर्खांचा आणि पुढे भ्रष्टाचारी लोकांचा पक्ष सत्तेवर आल्यामुळे भारतने आपले जगामधील योग्य स्थान अजुनही मिळवले नाही. नेहेरु आणि इतर मंडळी देशभक्त असतील ... परंतु ते समाजातील "एलिट" होते. बव्हंशी ब्राह्मण आणि शिकलेल्या वर्गातील लोक होते. परंतु राज्य चालवण्याचा त्यांना अनुभव नसल्यामुळे भारताचे राजकिय धोरंण कायमच गुळमुळीत राहिले तोपर्यंत जोपर्यंत जसवंतसिंहांसारखा माणुस परराष्ट्रमंत्री झाला नाही. असो .. परंतु सांगण्याचा मुद्दा असा की आपले राज्यकर्ते ब्रिटिशांच्या तुलनेत कमी पडले आणि त्यातुन पारतंत्र्य आले. आणि पुढे स्वातंत्र्यानंतरही आपल्याला राज्य चालवणे तितके चांगले जमले नाही आहे. मग तो कायदा सुव्यवस्थेचा प्रश्न असो, एकजुटीचा असो, संरक्षणाचा असो की आर्थिक प्रगतीचा असो.

ब्रिटिश राजांनी जनतेचा कल ओळखुन हळुहळु आपल्या सत्तेचे विकेंद्रिकरण केले. प्रथम मॅग्ना कार्टा, त्यानंतर चार्टर्ड राईट्स (अर्थात लुटण्याचा हक्क आणि विभागणी) जसे पेशव्यांनी शिंदे होळकरांना दिले तसे, पुढे अप्पर हाऊस आणि त्यानंतर लोअर हाउस. मला असे वाटते की ब्रिटिश राजांनी काळाची पावले ओळखुन सत्ता हातातुन जाऊ दिली. आणि आपली सत्ता दुसऱ्या स्वरुपात निर्माण केली. उदाहरणार्थ, पूर्वी सत्ता शस्रांमध्ये होती, पुढे ती राजकीय झाली, त्यापुढे ती आर्थिक आणि प्रसारमाध्यमांपर्यंत पसरली. आणि आज माहिती तंत्रज्ञानामध्ये ती ताकत आली आहे. आज ब्रिटिश राजघराण्याकडे १००-१२५ शिपाई असतील. तेदेखील नामधारी. परंतु अजुनही राणी हे एक सत्ता केंद्र आहे. अजूनही ती किताब देते लोकांना, हेड ऑफ स्टेट चा सन्मान मिळतो देशा परदेशात. हे कसे? तर त्यांच्या घराण्याची पाळेमुळे आता इतर सत्ता केंद्रामध्ये पसरली आहेत. आणि जसजसे जग अधिक लोकशाही मार्गाकडे जाते आहे तसतसे सत्तेचे विकेंद्रिकरण अटळ आहे.

दुसरी एक खूप महत्वाची गोष्ट की जी ब्रिटिश राजांनी केली आणि इतरांनी केली नाही किंवा तेवढ्या यशस्वी रीत्या केली नाही ते म्हणजे धर्माला मुठीत ठेवणे. धर्म ही सुद्धा एक सत्ता असते. आणि हे लक्षात आल्यामुळे ब्रिटिश राजांनी चर्च ऑफ इंग्लंड काढले. ते प्रोटेस्टंट होते. त्यांना रोमवरुन आदेश नको होते. भारतात देखील अकबराने दीन-ए-इलाही धर्म का काढला? किंवा जैनांचे २४ तिर्थंकार कोण होते? शिखांचे १० गुरु कोण होते? किंवा गौतम बुद्ध कोण होते? तर ही सर्व उदाहरणे राजांनी धर्माची सत्ता झुगारण्यासाठी आपला स्वत:चा धर्म उभारण्याचे केलेले प्रयत्न आहेत. त्यात थोडाफार तत्वज्ञान बदल करायचा. परंतु मुख्य कारण सत्तासंघर्ष आहे. तत्वज्ञान नाही. परंतु आपण इतिहासाकडे असे पहातच नाही. असो ..

परंतु राणीच्या आयर्लंड भेटीवरुन असे काही विचार डोक्यात आले. राणी आणि श्रीमान फिलिप जगप्रसिद्ध गिनिज ब्रुअरीमध्ये गेले. राणीने गिनिजला तोंड मात्र लावले नाही.